Karacadağ'ın volkanik lav püskürmelerinin soğumasıyla bölgede " Bazalt" olarak adlandırılan taş, sivil, dinî ve askerî mimarîde kullanılan ana malzemedir.
Karacadağ, Diyarbakır- Siverek / Şanlıurfa ve Derik/ Mardin üçgeninde volkanik dağdır. Oldukça uzun bir zaman faal olmayan dağ merkezi alanında faal olan zamandan kalma noktası görülebilir.
Şehir merkezinde siyaha çalan gri renkte taş kütleler, gözenekli ve gözeneksiz olmak üzere ikiye ayrılır...
Gözeneksiz taş, "erkek" olarak adlandırılır...
Bu taş, mimarîde genelde binaların, köprülerin ve kalenin ön cephesinde kullanılır.
Kimi mimarî yapıda dış cephede kullanımı, varlıklı olma halidir.
Diyarbakır Kalesi'nin burçlarının ve surlarının dış kısmı, kesme bazalttandır. Içe bakan sur kısımlarındaki taşlar, genelde sıradan taşlardır.
Dış ve iç kısım arasındaki boşluk, mevcut taş parçalarından oluşur.
Kitabeler ve figürler genelde bazalta işlenir. Kimi kitabe ve figür, beyaz kalkerli Taş kullanımında yağmur, kar gibi doğal etkilenme yanında mevsim şartlarının tahribine karşı bazalta göre dayanıklı değildir. Kale burçlarındaki kitabelerle kimi figürlerde bunu görmek mümkündür.
Sivil taş mimarîde mutlaka göze çarpan bir yer eksik ya da düzensiz bırakılır. Bunun sebebi nazara karşı korunma ya da " Sadece Allah, eksiklikten münezzehtir." anlayışından kaynaklanır.
Askeri Mimarî, kaleyle sınırlı değildir. İç Kale'deki askerî mimarî bazalttan yapılmıştır. Ulaşım amaçlı köprülerin önemli kısmı bazalttan yapılırken Malabadî Köprüsü olmak üzere birkaç köprü, şehrin bazalt taş ocaklarında / kaynaklarından uzak oluşu sebebiyle beyaz taştan yapılmıştır.
Gözenekli taş, mimarî yapıların avlu-bahçe kısımlarında kullanılır. Gözenekli taşa, " Dişi" denilmektedir.
Yaz mevsiminde sulamada doğal bir serinleme sağlayan gözenekler, ısıyı belirgin biçimde düşürmektedir.
Mimarîde her yapı topluluğunun bulunduğu avluda mutlaka erkek bazalttan bir havuz yer alır, kimi havuzlar birbirine su aktarımını sağlayacak yapıda iki adettir. Birincisi içme amaçlı, öbürü diğer ihtiyaçlar içindir. Her havuz, avludaki kuyunun yanında yer alır. Kuyular, erkek bazalttan örülür, komşu evlerle bu kuyular bağlantılıdır. Kuyuların mimarîsinde yiyeceklerin soğutulmasını sağlayan odacıklar bulunabilir. Bu odacıklara ulaşımı da taş basamaklar sağlar.
Sivil Mimarî' de erkek bazalttan kesilen bloklar, işlenerek, duvara gömülür. Basamak altları boşluk, farklı kullanımlara açıktır.
Bazalt taş, aynı zamanda sokaklarla caddelerin döşenmesinde görülür.
Ocaktan çıkan bazalt taş, güneş ve ısıya maruz kalmadığı için fazla sert değildir. Ocakta kesimi yapılan taşlar, kullanım amacına göre ölçülü biçimde dizilir. Dizim sonrası, taşlar numaralandırılır.
Mimarîde ana malzeme bazalt iken, görünümün yek-nesaklığını ortadan kaldıran kimi beyaz taş hatlardır.
Akkoyunlu Mimarîsi'nde bazalt ağırlıklı beyaz taş dizgileri de kullanılmıştır.
Mezarlıklarda bazalt beraberinde kitabelerde mermer de kullanılmıştır. Kimi kitabelerin işlenme kolaylığı sebebiyle beyaz taştan yapıldığı görülür.
